HISTORIA PAROWOZÓW PIASKOWYCH SERII TKY/TKZ
Wprowadzenie
Kolej piaskowa, była eksploatacyjnie bardzo obciążającym dla taboru odłamem kolei przemysłowych; zarówno jeśli chodzi o intensywność i masy przewożonych ładunków, wykorzystywane na niej torowiska (często tymczasowe, wielokrotnie przesuwane i układane na miękkim podłożu, słabo utrzymywane) jak i często występujące, znaczne różnice wysokości terenu.
Intensyfikacja ruchu kolejowego na piaskowych magistralach w latach 20 i 30 XX w. stawiała liczne nowe wyzwania taborowe przed zarządami kopalń i przylegających doń kolei. Aby zobrazować jak potężna praca przewozowa dotykała tutejszy tabor, starczy wspomnieć o 1500, do nawet 1700-tonowych pociągach wyprawianych ze stacji piaskowej w Pyskowicach, których ilość przekraczała nawet dwadzieścia na dobę. Parowozy ciągały głównie wagony rolkowe, przystosowane do rozładunku na mostach zsypowych (łatwość i szybkość rozładunku - możliwość częstego kursowania z materiałem podsadzkowym). Często jednak brakowało im mocy, aby sprostać trudnym, niemal górskim profilom linii.
Parowozowy rodowód
O potędze i znaczeniu kolei piaskowych, świadczyć może fakt konstruowania przez fabrykę Borsiga w Berlinie, specjalnie na potrzeby Piaskowych Kolei "Przezchlebskiej" i "Pyskowickiej", parowozów tzw. tendrzaków, o układach osi 1-5-1 i 1-5-0, które miały sprostać wysokim wymaganiom terenowym i eksploatacyjnym tejże kolei. Zakłady Borsiga miały już doświadczenie w realizacji tego typu konstrukcji. Budowano w nich m. in. beztendrowe parowozy Tierklasse (klasy "zwierzęcej") dla kolei Halberstadt-Blankenburger Eisenbahn, która ochrzciła je imionami silnych zwierząt. Były to lokomotywy: 95 6676 "Mammut" ("Mamut"), 95 6677 "Wisent" ("Żubr"), 95 6678 "Büffel" ("Bawół") oraz 95 6679 "Elch" ("Łoś"). Lokomotywy HBE kursowały na linii wykorzystującej wcześniej kolej zębatą, co daje obraz ich mocy i wydajności, nawet na stromych, górskich podjazdach.
Do doświadczeń jakie przyniosła budowa Tierklasse, należy dodać również te z konstrukcji i eksploatacji towarowych tendrzaków serii T20, nazwanych "Die Bergkönigin" ("Królowe Gór").
Baureihe 95 (ex Preußische T20) - dane techniczne:
-
Wyprodukowano: 45 szt.
-
Producent: Borsig (Berlin)
-
Układ osi: 1'E1' h2
-
Rozstaw szyn: 1435mm
-
Długość: 15100mm
-
Rozstaw osi skrajnych: 11900mm
-
Masa służbowa: 127,4t
-
Masa przyczepna: 95,3t
-
Nacisk na oś: 19,1t
-
Prędkość maksymalna: 65km/h
-
Średnica kół napędnych: 1400mm
-
Średnica kół tocznych: 850mm
-
Liczba cylindrów: 2
-
Średnica cylindra x skok tłoka: 700mm x 660mm
-
Ciśnienie pary w kotle: 14 at
-
Powierzchnia rusztu: 4,36 m^2
-
Powierzchnia przegrzewacza: 62,5 m^2
-
Powierzchnia grzewcza: 200 m^2
-
Zapas wody: 12 m^3
-
Zapas paliwa: 4t
Rysunek techniczny konstrukcji parowozów 95 6676-6679 (HBE), będącego protoplastą dla konstrukcji parowozów dedykowanych kolejom piaskowym, źródło: Vollständige Dokumentation. Dampflokomotiven der Deutschen Reichsbahn. Merkbuch für Triebfahrzeuge (1962/1964).
Rysunek techniczny parowozu T20 (Preußen) - wzór dla późniejszych konstrukcji dedykowanych kolei piaskowej, źródło: Borchert / Kirsche, Lokomotiven der Deutschen Reichsbahn, Transpress 1986.
Fotografia fabryczna Borsiga parowozu 77 002 (później 95 002), będącego protoplastą dla konstrukcji parowozów dedykowanych kolejom piaskowym, źródło: Tomasz Galka, locomotives.com.pl
95 6676 "Mammut" ("Mamut"), fot. Sammlung Dr. Scheingraber
99 6677 "Winsent" ("Żubr"), fot. G. Illner
95 6676 "Mammut" ("Mamut"), fot. Sammlung Dr. Scheingraber
95 6678 "Büffel" ("Bawół"), fot. Sammlung Dr. Scheingraber
95 029 na dalszym oraz 95 6676 "Mamut" na pierwszym planie, stacja Blankenburg (Niemcy), 1957 r., fot. Harz EXpress Eisenbahnen (HEXE).
Historia piaskowych tendrzaków
Efektem prac inżynierów i konstruktorów Borsiga czerpiących ze swoich poprzednich dokonań, zostały najcięższe parowozy tego typu w Europie:
-
GA (Nr 1-3) - od nazwy zarządu: Gewerkschaft Altenberg II (Pyskowice)
-
PBHAG (Nr 8 i 9) - od nazwy zarządu: Preußischen Bergwerks-und Hütten AG in Hindenburg (Zabrze/Przezchlebie)
-
oraz SBG (nr 6-9) - również od nazwy zarządu: Sandbahngesellschaft des Grafen von Ballestrem Peiskretscham (Pyskowice).
Maszyny te, były najcięższymi tendrzakami w Europie, a także ostatnimi zamówionymi lokomotywami parowymi dla kolei piaskowych przed II WŚ. Zapisały się w historii swoją ciężką pracą na polach wydobywczych.
Konstrukcje "piaskowe" (GA, PBHAG i SBG) nie były ustandaryzowane i różniły się od siebie mniej lub bardziej, w zależności od konkretnych numerów. Stosowano w nich wiele rozwiązań mających upraszczać pracę samych lokomotyw i ich obsługi. To natomiast, co zdecydowanie łączy je wszystkie ze sobą to ogromna waga, oraz nacisk na oś, a także związane z tym informacyjne tablice umieszczane na pudłach lokomotyw o treści: "Aut Reichsbahn nicht zugelasen" - "Niedopuszczony do ruchu na liniach państwowych (publicznych)". Wszystkie lokomotywy zostały wyposażone w ogromnych rozmiarów kotły. Technicznie, parowozy charakteryzowała dalece idąca wydajność, kosztem sporego spalania. Wysokie zużycie paliwa w połączeniu z niewielkimi przestrzeniami ładunkowymi, wymuszało konieczność częstego uzupełniania zapasów wody i węgla (często po każdorazowym liniowym przejeździe z pola piaskowego (stacji podkoparkowej) na rozładunek w punkcie zsypu).
Tendrzaki łączono z wagonami samowyładowczymi za pomocą półsamoczynnych sprzęgów systemu Henricotta. Najbardziej popularne dwa typy wagonów do przewozu piasku, dla ułatwienia ich rozróżnienia, uzyskały miano wagonów "przezchlebskich" oraz "pyskowickich" (różniły się konstrukcyjnie). Z czasem, część taboru przerabiano w taki sposób, aby mogły obsługiwać pociągi obydwu zarządów, wymieniano także sprzęgi na śrubowe, by zwiększyć ich uniwersalność.
Stylistycznie, zwarcie zabudowaną i ciężką wizualnie (i nie tylko) sylwetkę parowozu zwieńczała, charakterystyczna dla tej rodziny, dymnica, w kształcie zgładzonego u wierzchołka stożka.
Każdy z "piaskowych" parowozów pyskowickiego zarządu otrzymał swój numer kolejny ("zakładowy" - popularna praktyka na kolejach o charakterze przemysłowym). Dodatkowo, wybrane z tendrzaków, zyskały tablice z imionami własnymi. Mimo ogromnej siły jaką dysponowały, często kursowały w trakcji podwójnej, głównie podczas wyciągania składów z wyrobisk piaskowych. Po wojnie, przeszły w zarząd Przedsiębiorstwa Materiałów Podsadzkowych Przemysłu Węglowego, które całej rodzinie nadało oznaczenia zgodne ze schematem przyjmowanym na PKP (TKz dla tych o układzie osi 1-5-1, oraz TKy dla tych o układzie osi 1-5-0). PMP-PW użytkowało maszyny do początku lat 70, kiedy przejęły je kopalnie i inne zakłady wyszczególnione w liście poniżej.
1-5-0/TKy - dane techniczne:
-
Wyprodukowano: 3 szt.
-
Producent: Borsig (Berlin)
-
Układ osi: 1-5-0
-
Rozstaw szyn: 1435mm
-
Długość: 11700mm
-
Rozstaw osi skrajnych: 8300mm
-
Masa służbowa: 96,5t
-
Masa przyczepna: 85t
-
Nacisk na oś: ?
-
Prędkość maksymalna: 50km/h
-
Średnica kół napędnych: 1250mm
-
Średnica kół tocznych: 1000mm
-
Liczba cylindrów: 2
-
Średnica cylindra x skok tłoka: 640mm x 640mm
-
Ciśnienie pary w kotle: 12 bar
-
Powierzchnia rusztu: 3,24 m^2
-
Powierzchnia przegrzewacza: 52 m^2
-
Powierzchnia grzewcza: 182 m^2
-
Zapas wody: 12 m^3
-
Zapas paliwa: 3t
Rys. techniczny parowozu klasy 1-5-0 (TKy), źródło: Tomasz Galka, locomotives.com.pl [Baureihe 95; Wolfram Brozeit, Hans Müller, Günter Bölke; Transpress 1990)].
Fotografia wykonana w Warszawie, 26 czerwca 1970 r. - odstawiony parowóz TKy 203 po zakończonej służbie w EC Siekierki, fot. Tadeusz Suchorolski
odpowiada TKz 206
odpowiada TKz 208-TKz 211
odpowiada TKz 207
odpowiada TKz 224
Fotografie fabryczne Borsiga tendrzaków 1E1, wraz ze zbliżeniami, źródło: Tomasz Galka, locomotives.com.pl
[Baureihe 95; Wolfram Brozeit, Hans Müller, Günter Bölke; Transpress 1990)].
Rys. techniczne szczegółowe parowozu klasy 1-5-1 (TKz): budka, cylindry, ostoja, kocioł, źródło: Eine schwere 1 E 1 - Sandbahn-Tenderlokomotive erbaut von den Borsig Lokomotiv-Werken für die Sandbahngesellschaft der Gräflich von Ballestremschen und A. Borsigschen Steinkohlenwerke in Peiskretscham/West-Oberschlesien. Von Dr.-Ing. E. h. R. P. Wagner FRS.
Borsig 11837 (TKz 206) jeszcze z dużym reflektorem górnym,
fot. fabryczna Borsiga dzięki uprzejmości Krzysztofa Prądzyńskiego
TKz - dane techniczne dla numerów: 206, 207, 208:
-
Wyprodukowano: 4 szt.
-
Producent: Borsig (Berlin)
-
Układ osi: 1-5-1
-
Rozstaw szyn: 1435mm
-
Długość: 15010mm
-
Rozstaw osi skrajnych: ?
-
Masa służbowa: 133,3t
-
Masa przyczepna: ?
-
Nacisk na oś: 20,4t
-
Prędkość maksymalna: 50 km/h
-
Średnica kół napędnych: 1300mm
-
Średnica kół tocznych: 850mm
-
Liczba cylindrów: 2
-
Średnica cylindra x skok tłoka: 700mm x 640mm
-
Ciśnienie pary w kotle: 16 at
-
Powierzchnia rusztu: 4,68 m^2
-
Powierzchnia przegrzewacza: ?
-
Powierzchnia grzewcza: ?
-
Zapas wody: ?
-
Zapas paliwa: ?
Portret fabryczny Borsig parowozu nr 8 (TKz 224), fot. "Die Lokomotive" 1937 r., dzięki uprzejmości Krzysztofa Prądzyńskiego
TKz - dane techniczne dla numeru 224:
-
Wyprodukowano: 1 szt.
-
Producent: Borsig (Berlin)
-
Układ osi: 1-5-1
-
Rozstaw szyn: 1435mm
-
Długość: 15340 mm (17340 mm)*
-
Rozstaw osi skrajnych:
-
Masa służbowa: 139,4t
-
Masa przyczepna: 115,4t
-
Nacisk na oś: 23t
-
Prędkość maksymalna: 55 km/h
-
Średnica kół napędnych: 1300 mm
-
Średnica kół tocznych: 850 mm
-
Liczba cylindrów: 2
-
Średnica cylindra x skok tłoka: 700 mm x 660 mm
-
Ciśnienie pary w kotle: 16 at
-
Powierzchnia rusztu: 5,38 m^2
-
Powierzchnia przegrzewacza: 93,95 m^2
-
Powierzchnia grzewcza: 247 m^2
-
Zapas wody: 17 m^2
-
Zapas paliwa: 4,5t
* - dane niezweryfikowane, rozbieżność danych w zależności od źródeł
Portret fabryczny Schwartzkopf parowozu nr 9 (TKz 226), fot. "Die Lokomotive" 1937 r., dzięki uprzejmości Krzysztofa Prądzyńskiego
Opis historii poszczególnych egzemplarzy
Poniżej prezentujemy listę znanych, pracujących przemyśle maszyn, wraz z ich numerami zakładowymi oraz późniejszymi oznaczeniami, a także historią ich służby na poszczególnych zakładach.
nr 2 "Adolf Märklin"
nr fabryczny Borsig: 8395, prod. 1913
TKy 201
Służba:
-
Sandbahngesellschaft des Grafen von Ballestrem, Peiskretscham
-
Kopalnia Węgla Kamiennego Jastrzębie
-
Zakład Transportu Kolejowego i Gospodarki Kamieniem Boguszowice
nr 3
nr fabryczny Borsig: 8396, prod. 1913
TKy 202
Służba:
-
Sandbahngesellschaft des Grafen von Ballestrem, Peiskretscham
-
PMP-PW Pyskowice-Kotlarnia
-
Kopalnia Węgla Kamiennego Miechowice
nr 1
nr fabryczny Borsig: 8397, prod. 1913
TKy 203
Służba:
-
Sandbahngesellschaft des Grafen von Ballestrem, Peiskretscham
-
PMP-PW Pyskowice-Kotlarnia
-
Elektrociepłownia Siekierki Warszawa
nr 4 "Franz Pieler"
nr fabryczny Borsig: 11837, prod. 1924
TKz 206
Służba:
-
Sandbahngesellschaft Peiskretscham - dostarczony: 23 grudnia 1924 r.
-
PMP-PW Pyskowice-Kotlarnia
-
Kopalnia Węgla Kamiennego Siersza
-
Skasowany: 1967 r., Nowy Sącz
nr 5 "Karl Euling"
nr fabryczny Borsig: 12117, prod. 1929
TKz 207
Służba:
-
Sandbahngesellschaft Peiskretscham - dostarczony: 7 sierpnia 1929 r.
-
Kopalnia Węgla Kamiennego Janina Libiąż
-
Kopalnia Węgla Kamiennego Siersza
-
Skasowany: 1975 r., Oleśnica
nr 6 "Nicolaus Graf von Ballestrem"
nr fabryczny Borsig: 14588, prod. 1935
TKz 208
Służba:
-
Sandbahngesellschaft des Grafen von Ballestrem, Peiskretscham - dostarczony: 2 grudnia 1935 r.
-
PMP-PW Pyskowice-Kotlarnia
-
Skasowany: 1972 r., Nowy Sącz
nr 7
nr fabryczny Borsig: 14589
TKz 209
Służba:
-
Sandbahngesellschaft des Grafen von Ballestrem, Peiskretscham - dostarczony: 30 grudnia 1935 r.
-
PMP-PW Pyskowice-Kotlarnia
-
Skasowany: 1971 r., Nowy Sącz
nr 8
nr fabryczny Borsig: 14699, 1935
TKz 210
Służba:
-
Sandbahngesellschaft des Grafen von Ballestrem, Peiskretscham - dostarczony: 21 grudnia 1937 r.
-
PMP-PW Pyskowice-Kotlarnia
-
Kopalnia Węgla Kamiennego Lenin (KWK Wesoła Mysłowice)
-
Skasowany: 1975 r.
nr 9
nr fabryczny Borsig: 14714, prod. 1938
TKz 211
Służba:
-
Sandbahngesellschaft des Grafen von Ballestrem, Peiskretscham - dostarczony: 30 maja 1938 r.
-
PMP-PW Pyskowice, KWK Sośnica
-
Zimny eksponat Stacji Muzeum Warszawa
nr 8
nr fabryczny Borsig: 14637, prod. 1936
TKz 224
Służba:
-
Preuz Bergwerk und Hutten AG Hindenburg O/S (Piaskownia Przezchlebie) - dostarczony: 21 grudnia 1936 r.
-
PMP-PW Pyskowice-Kotlarnia
-
Kopalnia Węgla Kamiennego Halemba
-
Skasowany: 1972 r., Nowy Sącz
nr 9
(nr fabryczny Schwartzkopf: 10606, prod. 1936
TKz 226
Służba:
-
Preuz Bergwerk und Hutten AG Hindenburg O/S (Piaskownia Przezchlebie)
-
PMP-PW Pyskowice-Kotlarnia
-
Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
-
Skasowany: 1972 r., Nowy Sącz
Na Polskich Kolejach Państwowych widniały w inwentarzu również takie maszyny jak TKz 180 oraz TKz 181 pracujące w Gwarectwie hr. Renarda w Sosnowu, później w KWK Sosnowiec i KWK Szczygłowice. Były to jednak zupełnie inne, produkowane przez Fablok, konstrukcje, które swe oznaczenie, mylnie łączące je z omawianą rodziną, zawdzięczały temu samemu układowi osi.
Fotografia fabryczna Borsiga parowozu nr "8" (TKz 210), dzięki uprzejmości Krzysztofa Prądzyńskiego.
Fotografia fabryczna Borsiga parowozu nr "8" (TKz 224), dzięki uprzejmości Krzysztofa Prądzyńskiego.
Ruch planowy: Przezchlebie, 1938 r. - autor nieznany.
Ruch planowy: Przezchlebie, 1937 r. - autor nieznany.
Fotografia fabryczna Borsiga parowozu nr "8" (TKz 210), dzięki uprzejmości Krzysztofa Prądzyńskiego.
Ruch planowy: Przezchlebie, 1938 r. - autor nieznany.
Ruch planowy: Dzierżno - rok wykonania i autor nieznany.
Schwartzkopff. "Dampf-lokomotiven, motor-lokomotiven, elektrolokomotiven. Unsere lokomotiven der jahre 1935-1938."
Berliner Maschinenbau-Actien-Gesellschaft, vormals L. Schwartzkopff, Berlin
Wspomnienia po piasku
Dodatek do artykułu Historia parowozów piaskowych.
Borsig 11873, Dzierżno, fot. dzięki uprzejmości Genosse Kaiser
"4"
Genosse Kaiser podzielił się z nami skanem wyjątkowej fotografii ze zbiorów Wolfganga Clössnera, którą z przyjemnością prezentuję Państwu, wraz z krótkim rysem historycznym.
Pierwszą maszyną parową po 1920 r., dostarczoną dla Sandbahngesellschaft des Grafen von Ballestrem (Peiskretscham) był widoczny na zdjęciu Borsig 11837, oznaczony zakładowym numerem „4” oraz ochrzczony imieniem Franza Pielera. Imiennik lokomotywy był niemieckim inżynierem górniczym oraz długoletnim dyrektorem kopalni i pełnomocnikiem hrabiego Ballestrema. W skład majątku Ballestremów wchodziły miejscowości Ruda, Pławniowice, Borsigwerk oraz Biskupice (dwie ostatnie obecnie jako dzielnice miasta Zabrze). Ród Ballestremów czerpał zyski z uruchamianych kopalni węgla, rudy oraz huty metali. Funkcję zarządcy rodowego majątku, Franz Pieler spełniał do końca życia, ku wielkiemu zadowoleniu rodziny von Ballestremów i pracowników.
Na fotografii wykonanej w okolicy stacji piaskowej w Dzierżnie (Sersno/Stauwerder) parowóz ciągnie skład "rolkowców" wypełnionych piaskiem. Wiele na temat tego miejsca możemy przeczytać w kronice "Der Bau des Staubeckens Stauwerder bei Gleiwitz" (Budowa zbiornika Dzierżno k. Gliwic) czasopisma "Die Bautechnik", wydanego 22 września 1939r. w Berlinie. Z najciekawszych fragmentów, w wolnym tłumaczeniu czytamy:
Ballestrem i Borsig, poprzez wspólną spółkę kolejową, zwaną w skrócie „SBG”, eksploatują duże pole piasku w pobliżu połączenia Dramy z Kłodnicą niedaleko Dzierżna. (…) Każdy pociąg ma około 24 wagonów, z których każdy po ok. 25 m3 pojemności; więc przewozi ok. 600 m3 piasku.
(…) W Pyskowicach zapewniono pełne zaplecze warsztatowe, wraz ze stacją rozrządową, niezbędnymi licznymi mostami i systemami bezpieczeństwa na trasie. Jednak w okresie powojennym szybko okazało się, że z powodu zwiększonego wydobycia węgla, to pole piaskowe wyczerpałoby się szybciej niż oczekiwano i trzeba byłoby zagospodarować nowe pola. Następną rzeczą - jeśli nie chciało się jechać aż nad Odrę - było zagospodarowanie pola piaskowego w dolinie Kłodnicy między Łabędami a Taciszowem.
Borsig 14637, Przezchlebie,
fot. ze zbiorów T. Roszaka
źródło: "Koleje Piaskowe" tom. II, Krzysztof Soida, Mariusz Furtek, Tomasz Roszak (Betezda, 2007).
Borsig 14637, Przezchlebie, fot. dzięki uprzejmości Marty Kozioł
"8"
Fantastyczny skan (powyżej - lewy) udostępniła nam także Pani Marta Kozioł. W toku pracy naszego zespołu, udało się ustalić iż jest to fotografia lokomotywy TKz 224 o numerze zakładowym "8", podczas uroczystego przekazania lokomotywy do służby w Przezchlebiu. Maszyna powstała w roku 1936 dla przedsiębiorstwa Preußische Bergwerks und Hütten Aktiengesellschaft – Hindenburg (Zabrze). Maszyna różniła się od reszty rodziny - była nieco dłuższa, co za tym idzie, jeszcze cięższa od pozostałych.
Skan tego samego kadru, dużo lepiej zachowany, lecz mniej szczegółowy został zaprezentowany oryginalnie w monografii "Koleje Piaskowe" autorstwa Krzysztofa Soida, Mariusza Furtek i Tomasza Roszak (powyżej - prawy).
TKz 211 w Bydgoszczy, 1985 r., fot. dzięki uprzejmości autora - Krzysztofa Prądzyńskiego.
"9" - TKz 211
Jedyny zachowany do dziś egzemplarz parowozów tej serii to TKz 211 (zakładowy nr: "9"), wycofany z pracy na KWK Sośnica Gliwice w 1974 roku. Od "ósemki" miał różnić się szczegółami konstrukcyjnymi, natomiast na ten temat wciąż brak nam wystarczających danych. Parowóz przeszedł w 1985 r. gruntowny remont w Zakładzie Naprawy Taboru Kolejowego w Bydgoszczy, gdzie uzyskał nieużywane nigdy oryginalnie "piaskowe" malowanie. Stamtąd został przetransportowany do Muzeum Kolejnictwa w Warszawie, gdzie przez wiele lat stał nieodpowiednio zabezpieczony przed degradacją.
Fantastyczne fotografie, w tym kolorowe, ukazujące omawiany nr "9" podczas odbioru po remoncie w Bydgoszczy, możemy oglądać dzięki uprzejmości Pana Krzysztofa Prądzyńskiego. Na fotografiach, parowóz pozuje w towarzystwie odremontowanych TKp 5161 (dla przemysłu) oraz pospiesznego Pt47-1 (dla PKP).
W 2021 r. z inicjatywy Stacji Muzeum Warszawa (ex Muzeum Kolejnictwa) parowóz przeszedł kolejną wizualną renowację, polegającą m.in. na piaskowaniu, uzupełnieniu brakującego poszycia, konserwacji budki maszynisty, zabezpieczeniu antykorozyjnym, naniesieniu warstw malarskich zgodnych z oryginalną malaturą oraz zabezpieczeniu warstwą antygraffiti.
Lokomotywa stacjonuje na terenie placówki tuż obok stacji Warszawa Główna, jako wygaszony eksponat.
TKz 211 w Warszawie, 2022 r., fot. dzięki uprzejmości Stacji Muzeum Warszawa.
Zachowane parowozy DR Baureiche 95 (ex T20 Preußen)
Dodatek II do artykułu „Portret rodziny parowozów TKz i TKy".
Zdecydowanie lepszy los spotkał maszyny T20, przemianowane na serię DR ("Deutsche Reichsbahn") 95. W placówkach muzealnych na terenie Niemiec, zachowano kilka sztuk parowozów tej serii, z czego niektóre funkcjonowały jako czynne, prowadzące pociągi specjalne/turystyczne:
-
95 009 w parowozowni Sonneberg,
-
95 016 w Niemieckim Muzeum Lokomotyw Parowych w Neuenmarkt,
-
95 020 (ze zmienionym oznaczeniem na 95 007) w Muzeum Techniki w Speyer,
-
95 027 w Muzeum Transportu w Norymberdze,
-
95 028 w Muzeum Kolejnictwa w Bochum.
-
zachowano także egzemplarz Tierklasse - o imieniu własnym Mamut i numerze 95 6676
Roco Modelleisenbahn GmbH, austriacki producent modeli kolejowych w skali H0, w grudniu 2021 r. zaprezentował, a z początkiem roku 2022 r. wydał do sprzedaży gotowy model parowozu serii 95, o numerze 95 0014-1. Produkt jest dostępny również w Polsce.
95 009, fot. na lic. Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0, NearEMPTiness (Wikimedia Commons).
95 016, fot. na lic. Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0, Bybbisch94, Christian Gebhardt (Wikimedia Commons).
95 027, fot. na lic. Creative Commons Attribution 3.0, Wassen (Wikimedia Commons).
95 028, fot. na lic. Creative Commons Attribution 3.0, Stahlkocher (Wikimedia Commons).
95 009, fot. na lic. Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0, NearEMPTiness (Wikimedia Commons).
95 0014-1 w skali H0, prezentacja modelu (YouTube: Roco Modelleisenbahnen).
Mamut (95 6676) w Rübeland (YouTube: TheTrainTV (CFT-Video Berlin)).
ŹRÓDŁA I ILUSTRACJE •
-
Vollständige Dokumentation. Dampflokomotiven der Deutschen Reichsbahn. Merkbuch für Triebfahrzeuge, 1962/1964.
-
Borchert / Kirsche, Lokomotiven der Deutschen Reichsbahn, Transpress, 1986.
-
Brozeit W., Müller H., Bölke G.; Baureihe 95, Transpress, 1990.
-
Eine schwere 1 E 1 - Sandbahn-Tenderlokomotive erbaut von den Borsig Lokomotiv-Werken für die Sandbahngesellschaft der Gräflich von Ballestremschen und A. Borsigschen Steinkohlenwerke in Peiskretscham/West-Oberschlesien. Von Dr.-Ing. E. h. R. P. Wagner FRS.
-
Dampf-lokomotiven, motor-lokomotiven, elektrolokomotiven. Unsere lokomotiven der jahre 1935-1938. Berliner Maschinenbau-Actien-Gesellschaft, vormals L. Schwartzkopff, Berlin.
-
Soida K., Furtek M.; Roszak T., Koleje piaskowe, t.1, Betezda, 2007, Rybnik.
-
Soida K., Furtek M.; Roszak T., Koleje piaskowe, t. 2, ApLand, 2002, Katowice.
-
Galka T., locomotives.com.pl [dostęp: 26.05.2023]
-
Czarnecki T., Wciąż pod parą, polskieparowozy.pl [dostęp: 26.05.2023]
-
Archiwum Harz EXpress Eisenbahnen (HEXE).
-
Sammlung Dr. Scheingraber: fotografie własne parowozów klasy "zwierzęcej".
-
G. Edgar: fotografie własne parowozów klasy "zwierzęcej".
-
G. Illner: fotografie własne parowozów klasy "zwierzęcej".
-
Tadeusz Suchorolski: fotografie własne parowozów TKy.
-
Krzysztof Prądzyński: fotografie fabryczne (Borsig) i własne parowozów TKz.
-
Genosse Kaiser: fotografia parowozu Borsig 11873 w Dzierżnie.
-
Marta Kozioł: fotografia parowozu Borsig 14637 w Przezchlebiu.
-
NearEMPTiness (Wikimedia Commons).
-
Wassen (Wikimedia Commons).
-
Bybbisch94, Christian Gebhardt (Wikimedia Commons).
-
Stahlkocher (Wikimedia Commons).
-
Roco Modelleisenbahnen (Oficjalny kanał YouTube firmy Roco).
-
TheTrainTV (CFT-Video Berlin).
Część materiałów wykorzystanych w artykule udostępnili: Krzysztof Prądzyński, Stacja Muzeum Warszawa. Dziękujemy.
Portal Stacja Pyskowice Kolej Aglomeracyjna i Muzealna GOP wykorzystuje także materiały z pozostałych opracowań własnych, a także wiedzę pozyskaną i zapisaną dzięki wypowiedziom zgromadzonym podczas wywiadów i rozmów przeprowadzonych przez członków naszego zespołu z mieszkańcami, pracownikami kolei i firm powiązanych, świadkami wydarzeń; a także na grupach i forach dyskusyjnych, konferencjach i panelach oraz Śląskim Forum KRR, które zostało przekształcone w niniejszą witrynę w roku 2016.
Opracował: Piotr Borowiak.